دنياي اطرافمان از 92 عنصر موجود در طبيعت ساخته شده است. بسياري از مواد از عناصر مختلف تشكيل شده اند بنابراين اتم هاي مختلفي در آنها وجود دارد. لازم به ذكر است قطر اتم 10 به توان منفي ده متر (یک انگسترم) ميباشد و اندازه قطر هسته اتم به طور ميانگين 10به توان منفي 15 متر مي باشد. 

ابتدا به تشريح ساختمان اتم مي پردازيم: 

در داخل هر اتم سه ذره وجود دارد: الكترون با بار منفي، پروتون با بار مثبت و نوترون خنثي. بارهاي همنام يكديگر را دفع و بارهاي غير همنام يكديگر را جذب ميكنند بجز نوترون كه هيچ عكس العملي ندارد. 
هسته اتم هر عنصر از پروتون و نوترون تشكيل شده است كه مجموع تعداد آنها را عدد اتمي آن عنصر ,وبه آنها نوكلئون ميگويند. لازم به ذكر است جرم نوترون 1/675 ضربدر 10 به توان منفي 27 كيلوگرم، و جرم پروتون 1/673 ضربدر 10 به توان منفي 27 کیلو گرم مي باشد. 
پروتون هاي تشكيل دهنده هسته اتم چون داراي بار مثبت هستند پس طبيعي است كه يكديگر را دفع كنند براي جلوگيري از اين اتفاق نوترون ها مانند چسبي از متلاشي شدن هسته جلوگيري مي كنند.الكترون ها نيز در فضای اطراف هسته(اوربیتال) با سرعت بسيار زياد در حال گردش اند و هر چه اين الكترون ها به لايه والانس(اخرین لایه الکترونی) نزديكتر مي شوند تعلق آنها به هسته كاهش ميابد.
اما اگر بخواهيم علمي تر بحث كنيم بايد بگوئيم تقريبا سه نيرو در هسته هر اتم وجود داردكه يكي از آنها سعي در انهدام هسته و دو تاي ديگر سعي در پايداري هسته دارند. اولي نيروي كولني يا همان دافعه پروتوني مي باشد، دومي نيروي گرانش ناشي از جاذبه بين ذرات جرم دار است و سومي كه مهمترين دليل جلوگيري از متلاشي شدن هسته مي باشد همان نيروي هسته اي است. نيروي كولني بسيار ناچيز است و نمي تواند به تنهايي هسته را متلاشي كند و نيروي گرانش ذرات نيز بسيار كم مي باشد و توانايي در تعادل نگه داشتن هسته را ندارد، در واقع اين نيروي هسته اي است كه اتم را در تعادل نگه می دارد و از واپاشيده شدن نوكلئون ها جلوگيري مي كند. براي توضيح اين نيرو بايد گفت اگر فاصله بين پروتون و نوترون از 5 ضربدر 10 به توان منفي 15 متر(5فمتو متر) بيشتر شود نيروي هسته اي وجود ندارد، بر عكس اگر اين فاصله از مقدار ياد شده كمتر شود نيروي هسته اي بيشتر مي شود. بدين طريق هسته از متلاشي شدن نجات ميابد. 
سال 1905 در يك آپارتمان كوچك در شماره 49 خيابان كرامر گاسه در برلين (منزل مسكوني اينشتين)اتفاق بزرگي افتاد! كسي چه مي دانست با كشف فرمول معروف نسبيت خاص E=mc^2 مي توان جان هزاران نفر را در هيروشيما و ناكازاكي گرفت و يا اينكه براي ميليون ها نفر در سرار جهان برق و انرژي توليد كرد؟! 
فرمول E=mc^2 به ما مي گويد كه اندازه انرژي آزاد شده برابر است با تغييرات جرم جسم تبديل شده در مجذور سرعت نور. به اين معني كه اگر ما جسمي به جرم مثلا يك كيلوگرم را با سرعتي نزديك به سرعت نور به حركت درآوريم انرژي معادل  9ضربدر10به توان 16 ژول خواهيم داشت كه رقم بسيار وحشتناكي است ولي واقعيت اين است كه چنين چيزي غير ممكن است!!! چرا؟ 

چون بر اساس همان فرمول نسبيت حركت با سرعت نور براي اجسام غير ممكن است. براي درك بهتر موضوع فرمول را به شكل ديگري مي نويسيم : m=E/C^2 اگر C^2 ثابت فرض شود به روشني پيداست كه انرژي و جرم نسبت مستقيم با يكديگر دارند، حال اگر ما بخواهيم جسمي به جرم m را با سرعت نور (c) به حركت درآوريم طبيعتا بايد به آن انرژي بدهيم و از آنجا كه m و E با يكديگر نسبت مستقيم دارند پس هر چه انرژي بيشتر شود m نيز بزرگتر ميشود ودر واقع قسمت اعظم انرژي صرف ازدياد جرم ميشود تا سرعت دادن به جسم . پس تقريبا به بي نهايت انرژي نياز داريم واين همان چيزي است كه حركت با سرعت نور را براي اجسام غير ممكن مي كند.

به طور كلي انرژي موجود در هسته به دو روش آزاد ميشود : 


1 - روش شكافت هسته اي كه در آن يك اتم سنگين مانند اورانيوم تبديل به دو اتم سبكتر مي شود. و يا به عبارتي ديگر وقتي كه هسته اي سنگين به دو يا چند هسته با جرم متوسط تجزيه مي شود مي گويند شكافت هسته اي رخ داده است و وقتي هسته اي با عدد اتمي زياد شكافته شود، مقداري از جرم آن به انرژي تبديل مي شود (طبق قانون نسبيت).

در حال حاضر اكثر بمب هاي هسته اي و نيروگاه هاي هسته اي به روش شكافت هسته عمل مي كنند. 

2 - روش همجوشي (گداخت هسته اي) كه در آن دو اتم سبك مانند هيدروژن تبديل به يك اتم سنگين مانند هليم مي شود. درست همانند اتفاقي كه در حال حاضر در خورشيد مي افتد، كه در هر دو حالت انرژي قابل توجهي آزاد مي شود. 

هر چه هسته اتم سنگين تر شود تعداد ايزوتوپ ها بيشتر مي شود و هر چه تعداد ايزوتوپ ها بيشتر شود امكان بوجود آمدن هسته هاي ناپايدار نيز بيشتر خواهد شد و در نتيجه احتمال وجود نوع راديواكتيو نيز بيشتر مي شود. در طبيعت عناصر خاصي را ميتوان يافت كه همه ايزوتوپ هايشان راديو اكتيو باشند. براي مثال دو عنصر سنگين طبيعت كه در بمب ها و نيروگاه هاي هسته اي از آنها استفاده مي شود اورانيوم و پلوتونيوم هستند.

اورانيوم به طور طبيعي فلزي است سخت، سنگين، نقره اي و راديواكتيو، با عدد اتمي 92.سال هاي زيادي از آن به عنوان رنگ دهنده لعاب سفال يا تهيه رنگ هاي اوليه در عكاسي استفاده مي شد و خاصيت راديواكتيو آن تا سال 1866 ناشناخته مانده بود و قابليت آن براي استفاده به عنوان منبع انرژي تا اواسط قرن بيستم مخفي بود. 

خصوصيات فيزيكي اورانيوم 

اورانيوم طبيعي كه به شكل اكسيد اورانيوم است شامل 99/3% از ايزوتوپ اورانيوم 238 و 0/7% اورانيوم 235است. كه نوع 235 آن قابل شكافت است و مناسب براي بمب ها و نيروگاه هاي هسته اي است. اين عنصر از نظر فراواني در ميان عناصر طبيعي پوسته در رده 48 قراردارد. از نظر تراكم و چگالي بايد گفت 1/6 مرتبه متراكم تر از سرب است و همين تراكم باعث سنگين تر شدن آن مي شود. براي مثال اگر يك گالن شير وزني حدود 4 كيلوگرم داشته باشد، يك گالن اورانيوم 75 كيلوگرم وزن دارد!!! 

انواع اورانيوم

اورانيوم با غناي پايين كه ميزان اورانيوم 235 آن كمتر از 25% ولي بيشتر از 0/7% است كه سوخت بيشتر راكتورهاي تجاري بين 3 تا 5 درصد اورانيوم 235 است. 
اورانيوم با غناي بالا كه در اينجا بيشتر از 25% وحتي در مواردي آن را تا98% نيز غني مي كنند و مناسب براي كاربردهاي نظامي وساخت بمب هاي هسته اي است. 

منظور از غني سازي اورانيوم چيست؟ 

بطور بسيار خلاصه غني سازي عبارت است از انجام عملي كه بواسطه آن مقدار اورانيوم 235 بيشتر شود و مقدار اورانيوم 238 كمتر. كه پس از جمع آوري اورانيوم 238، آن را زباله اتمي مي نامند. 

غني سازي اورانيوم به روشهاي مختلفي انجام مي شود:
1-استفاده از اصل انتشار گازها
2-استفاده از روش فيلترينگ
3-استفاده از ميدان هاي مغناطيسي
4- استفاده از دستگاه سانتريفوژ كه در حال حاضر روش چهارم متداول ترين، باصرفه ترين و مطمئن ترين روش به شمار مي آيد. 

در اواخر سال 1938 هان، مايتنر و اشتراسمن به اكتشافي دست يافتند كه دنيا را تحت تاثير قرار داد. آنها متوجه شدند كه مي توان كاري كرد كه هسته هاي اورانيوم 235 شكسته شوند. 
فرض كنيد كه نوتروني در اطراف يك هسته اورانيوم 235 آزادانه در حال حركت است. اين هسته تمايل زيادي دارد كه نوترون را به درون خود بكشاند و آن را جذب كند. هسته اورانيوم پس از گير اندازي اين نوترون، ديگر هسته اي پايدار نيست و ناگهان از هم شكافته مي شود. اين هسته در طي فرآيند شكافت به دو يا چند هسته با جرم كوچكتر، يعني به صورت هسته هاي عناصر نزديك به مركز جدول تناوبي تجزيه مي شود. به طور كلي در فرآيند شكافت اگر يك نوترون به هسته اصابت كند به طور ميانگين 5 نوترون در اثر شكافت آزاد مي شود حال اگر ما تعداد نوترون هاي آزاد شده را 3 عدد فرض كنيم و مدت زمان لازم براي تحقق هر شكافت 0/01 ثانيه باشدمقدار اورانيوم مصرف شده در طي زمان يك ثانيه در حدود 10به توان 23 كيلوگرم خواهد بود!!! واضح است كه واكنش زنجيره اي شكافت ميتواند مقادير قابل توجهي از اورانيوم را در مدت زمان ناچيزي به انرزي تبديل كند.با توجه به توضيحات داده شده به وضوح مشخص است كه ما نيازي به توليد مستمر نوترون نداريم بلكه با اصابت اولين نوترون به هسته و آزاد شدن نوترون هاي ناشي از فرآيند شكافت ما مي توانيم نوترون مورد نياز خود را بدست آوريم كه مسلما اين تعداد نوترون بسيار بيشتر از نياز ما خواهد بود. به حداقل مقدار اورانيومي كه براي فرآيند شكافت لازم است جرم بحراني يا مقدار بحراني مي گويند و از به هم پيوستن دو يا چند جرم بحراني يك ابر جرم بحراني حاصل مي شود. 
حال اگر بخواهيم واكنش زنجيره اي ادامه پيدا كند، حفظ يك اندازه بحراني براي ماده اوليه اورانيوم ضرورت دارد. در صورتي كه مقدار اورانيوم را خيلي كمتر از جرم بحراني بگيريم، بيشتر نوترون هاي توليدي فرار خواهند كرد زيرا اين فرار به عواملي چون شكل فيزيكي اورانيوم و جرم آن وابسته است و در نتيجه واكنش متوقف مي شود. از سوي ديگر اگر مقدار اورانيوم را فوق العاده زياد بگيريم مثلا به اندازه يك ابر جرم بحراني، تمام نوترون هاي توليدي در واكنش هاي بعدي شركت خواهند كرد و انرژي آزاد شده در يك فاصله زماني كوتاه آنچنان زياد خواهد شد كه نتيجه اي جز انفجار نخواهد داشت!! بين اين دو حالت يك خط فاصل وجود دارد:اگر بزرگي كره اورانيومي شكل را درست برابر اندازه بحراني بگيريم آنگاه از هر شكافت فقط يك نوترون براي شركت در شكافت بعدي باقي مي ماند در اين صورت واكنش با آهنگ ثابتي ادامه مي يابد. از خاصيت حالت سوم براي توجيح عملكرد نيروگاه هاي هسته اي استفاده مي كنند. حال اگر به اندازه كافي اورانيوم 235 در اختيار داشته باشيم به آساني مي توانيم يك بمب ساده بسازيم !!!!! به اين شكل كه دو نيم كره از اورانيوم 235 را كه هر كدام به اندازه جرم بحراني است در دو انتهاي يك استوانه قرار ميدهيم و اين دو قطعه را بوسيله ساز وكاري كه خود طراحي كرده ايم ناگهان به يكديگر متصل مي كنيم كه در اين حالت ابر جرم بحراني تشكيل مي شود,حال اگر توسط دستگاه نوترون ساز نوتروني به هسته نزديك كنيم وقوع انفجار حتمي است!! 
در عمل براي آنكه انفجاري بزرگ و موثر حاصل شود ريزه كاري هاي زيادي را بايد رعايت كرد. 
در هر حال براي توضيح عملكرد نيروگاه هاي هسته اي لازم به ذكر است راكتورهاي هسته اي را چنان طراحي مي كنند كه در آنها واكنش شكافت در شرايطي نزديك به حالت بحراني تحقق يابد. قلب راكتور اساسا متشكل است از سوخت(در اين مورد اورانيوم 235) كه در استوانه هاي مخصوص در بسته اي جا سازي شده اند. اين استوانه ها در ماده اي كه كند كننده ناميده مي شوند غوطه ورشده اند.كند كننده به منظور كند سازي و باز تاباندن نوترون هايي كه در واكنش شكافت توليد مي شوند مورد استفاده قرار مي گيرد كه متداول ترين آنها عبارتند از: آب، آب سنگين و كربن. اگر در آب معمولي (H2O) به جاي ايزوتوپ هيدروژن معمولي از ايزوتوپ هيدروژن دوتريم استفاده شود آب سنگين بدست مي آيد. 

سرعت واكنش را نيز مي توان به كمك چند ميله كنترل كرد كه اين ميله ها در قلب راكتور قرار مي گيرند. اين ميله ها معمولا از ماده اي مانند كادميوم كه نوترون ها را بخوبي جذب ميكند ساخته مي شوند. براي آنكه آهنگ واكنش افزايش يابد ميله ها را تا حدودي از قلب راكتور بيرون مي آورند، براي كاستن از سرعت واكنش و يا متوقف ساختن آن، ميله ها را بيشتر در قلب راكتور فرو مي برند. در نهايت واكنش صورت گرفته در راكتور به صورت گرماي بسيار زيادي ظاهر مي شود. بنابراين طبيعي است كه راكتور ها همانند يك كوره عمل كنند وسوختش به جاي گاز، نفت و يا ذغال سنگ، اورانيوم 235 باشد. گرماي توليد شده را به كمك جريان سيالي كه از قلب راكتور ميگذرد به محفظه مبادله كننده گرما كه در آن آب وجود دارد منتقل مي كنند و درآنجا آب داخل مبادله كننده را تبخير مي كنند. بخار متراكم شده پس از به گردش درآوردن توربين ژنراتورهاي مولد برق، مجددا به داخل محفظه مبادله كننده باز مي گردد. البته سيال گرم شده چون از قلب راكتور مي گذرد و در آنجا در معرض تابش پرتوهاي راديواكتيو قرار مي گيرد مستلزم مراقبت هاي ويژه است. 

نكاتي جالب در مورد بمب هاي هسته اي

منطقه انفجار بمب هاي هسته اي به پنج قسمت تقسيم مي شود:1- منطقه تبخير 2- منطقه تخريب كلي 3- منطقه آسيب شديد گرمايي 4- منطقه آسيب شديد انفجاري 5- منطقه آسيب شديد باد وآتش . كه در منطقه تبخير درجه حرارتي معادل سيصد ميليون درجه سانتيگراد !!! بوجود مي آيد و اگر هر چيزي از فلز گرفته تا انسان وحيوان در اين درجه حرارت قرار بگير آتش نميگيرد بلكه بخار مي شود!!!! 
اثرات زيان بار اين انفجار حتي تا شعاع پنجاه كيلومتري وجود دارد و موج انفجار آن كه حامل انرژي زيادي است مي تواند ميليون ها دلار از تجهيزات الكترونيكي پيشرفته نظير: ماهواره ها و يا سيستم هاي مخابراتي را به مشتي آهن پاره تبديل كند و همه آنها را از كار بيندازد. 
اينها همه اثرات ظاهري بمب هاي هسته اي بود. پس از انفجار تا سال هاي طولاني تشعشعات زيانبار راديواكتيو مانع ادامه حيات موجودات زنده در محل هاي نزديك به انفجار مي شود. 
راديو اكتيو از سه پرتو آلفا، بتا و گاما تشكيل شده است كه نوع گاماي آن از همه خطرناك تر است و با توجه به فركانس بسيار بالا، جرم و انرژي بالايي كه دارد اگر به بدن انسان برخورد كند از ساختار سلولي آن عبور كرده و در مسير حركت خود باعث تخريب ماده دزوكسي ريبو نوكلوئيك اسيد يا همان DNA و سرانجام زمينه را براي پيدايش انواع سرطان ها، سندرم ها و نقايص غير قابل درمان ديگر فراهم مي كند و حتي اين نقايص به نسل هاي آينده نيز منتقل خواهد شد. 

كاربرد تشعشعات راديواكتيو چيست؟ 

بسياري از محصولات توليدي واكنش شكافت هسته اي شديدا ناپايدارند و در نتيجه قلب راكتور محتوي مقادير زيادي نوترون پر انرژي، پرتوهاي گاما، ذرات بتا و همچنين ذرات ديگر است. هر جسمي كه در راكتور گذاشته شود، تحت بمباران اين همه تابش هاي متنوع قرار مي گيرد. يكي از موارد استعمال تابش راكتور توليد پلوتونيوم 239 است .اين ايزوتوپ كه نيمه عمري در حدود24000سال دارد به مقدار كمي در زمين يافت مي شود . پلوتونيوم 239 از لحاظ قابليت شكافت خاصيتي مشابه اورانيوم دارد.براي توليد پلوتونيوم239، ابتدا اورانيوم 238 را در قلب راكتور قرار مي دهند كه در نتيجه واكنش هايي كه صورت مي گيرد، اورانيوم239 بوجود مي آيد.اورانيوم 239 ايزوتوپي ناپايدار است كه با نيمه عمري در حدود 24 دقيقه، از طريق گسيل ذره بتا، به نپتونيوم 239 تبديل مي شود. نپتونيوم 239 نيز با نيمه عمر 2/4 روز و گسيل ذره بتا واپاشيده و به محصول نهايي يعني پلوتونيوم 239 تبديل مي شود. در اين حالت پلوتونيوم239 همچنان با مقاديري اورانيوم 238 آميخته است اما اين آميزه چون از دو عنصر مختلف تشكيل شده است، به روش شيميايي قابل جدا سازي است. امروزه با استفاده از تابش راكتور صدها ايزوتوپ مفيد مي توان توليد كرد كه بسياري از اين ايزوتوپ هاي مصنوعي را در پزشكي بكار می بريم. در پايان بايد بگوئيم اثرات زيانبار انفجار هاي اتمي و تشعشعات ناشي از آن باعث آلودگي آب هاي زير زميني، زمين هاي كشاورزي و حتي محصولات كشاورزي مي شود ولي با همه اين مضرات اورانيوم عنصري است ارزشمند، زيرا در كنار همه سواستفاده ها مي توان از آن به نحوي احسن و مطابق با معيارهاي بشر دوستانه استفاده نمود. فراموش نكنيد از اورانيوم و پلوتونيوم مي توان استفاده هاي صلح آميز نيز داشت چرا كه از انرژي يك كيلوگرم اورانيوم 235 مي توان چهل هزار كيلو وات ساعت الكتريسيته توليد كرد كه معادل مصرف ده تن ذغال سنگ يا 50000گالن نفت است!!!!!!!!